De impact van schulden in de maatschappelijke opvang
Ruim negentig procent van de cliënten in de maatschappelijke opvang kampt met problematische schulden. Geldproblemen komen zelden alleen. Cliënten leven vaak van dag tot dag bezig en ‘schieten regelmatig door het plafond’ van de stress. De impact van schulden in de opvang stond centraal op de Themadag van Schouders Eronder en branchevereniging Valente.
Marthe Riemeijer, projectmedewerker Armoede en Schulden bij Valente, trapte de Themadag op 2 februari af en zette de knelpunten uiteen. Uit een quickscan van branchevereniging Valente bleek vorig jaar dat veel hulpverleners behoefte hebben aan meer handvatten over schuldhulp. Professionals worstelen vooral met het afbakenen van de eigen rol. ‘Waar begint die rol en waar houdt het op? Zij zijn dit werk meestal niet gaan doen om volleerd schuldhulpverlener te worden.’
Uit dezelfde quickscan bleek dat de aansluiting met de reguliere schuldhulpverlening niet overal even soepel verloopt. Gemeenten stellen soms veel en hoge eisen. Een geordende administratie, inzicht in uitgaven en inkomsten, een keurige lijst met schuldeisers? Dat is voor veel cliënten in de opvang of begeleid wonen zo eenvoudig niet.
Maar er is volgens Riemeijer, zelf ook werkzaam in de schulphulp bij de Tussenvoorziening, veel veranderd de afgelopen jaren. Was schuldhulp voorheen nog een strak gescheiden tak, inmiddels wordt door schulpverlener en (ambulant) begeleider nauwer samengewerkt op het gebied van financiën. ‘En dat is belangrijk, wanneer een cliënt bijvoorbeeld voor de uitvoering van een taakstraf een fiets nodig heeft en daarvoor nieuwe schulden maakt, is het wel belangrijk dat ik dat ook weet.’
Het imago van mensen met schulden in de samenleving zorgt volgens Riemeijer vaak voor veel schaamte. Met als gevolg dat mensen nóg langer wachten om hulp te vragen. ‘Er is in onze maatschappij nog veel onbegrip. Je hoort vaak: waarom hebben mensen met hoge schulden het zo ver laten komen?’
‘In onze samenleving moet je heel veel weten én kunnen’
Daar heeft Tamara Madern, lector schuldpreventie en vroegsignalering aan de Hogeschool Utrecht een aantal verklaringen voor. ‘Niet meer geld uitgeven dan je hebt? Het lijkt zo simpel, maar dat is het in onze samenleving helemaal niet. Sommige dingen worden op jaarbasis afgerekend, loon of toeslagen komen per maand of vier weken. En het vreemde is dat naarmate je minder verdient, alles alleen maar complexer wordt. In onze samenleving moet je heel veel weten én kunnen.’ En dat betekent dat mensen die laaggeletterd zijn of niet zo digitaal vaardig, al snel buiten de boot vallen. Uit onderzoek blijkt ook keer op keer dat mensen op basis van kennis hun gedrag niet zomaar aanpassen, zoals de WRR concludeert in het rapport Weten is nog geen doen. ‘Wanneer we adviezen geven aan mensen, sluiten we vaak de leefwereld van de persoon uit, terwijl daar vaak ook van alles speelt.’
En dan is er nog stress. ‘De grote ontregelaar’, stelt Madern. ‘Chronische stress ondermijnt het denkvermogen.’ Met als gevolg dat zowel het denkvermogen als de zogeheten regulatiefuncties onder hoge druk komen te staan. ‘Mensen kunnen minder plannen, worden gedreven door de korte termijn, zijn minder ontvankelijk voor hulp en advies, zijn wantrouwend, maken de post niet meer open. Ze staan in een overlevingsstand. En stress trekt in alles door. Zeker ook in het gezin, mensen hebben geen geduld meer om naar de kinderen te luisteren.’
Met deze kennis in het achterhoofd is de aandacht voor stresssensitief werken gegroeid. Met kleine stapjes, beloningen, door te helpen bij het stellen van doelen en het monitoren van voortuitgang kan er rust en ruimte worden gecreëerd. ‘Schulden kunnen iedereen allemaal overkomen. Ik zie soms professionals die zichzelf uitschakelen bij het werk wat ze aan het doen zijn, maar dat begrip is echt nodig.’
Vertrouwen
Stanley van den Berg, ervaringsdeskundige en woonbegeleider, weet heel goed hoeveel stress schulden kunnen veroorzaken. Ook hij kwam op het punt dat hij zijn post niet meer openmaakte, vertelde hij op de Themadag. ‘Je gaat rare dingen doen. Ik dacht, ik zet een wietplantage neer en dan kan ik zo mijn schulden aflossen, maar dat liep helemaal fout.’ Uiteindelijk belandde hij op straat. Met hulp van mensen in de maatschappelijke opvang en schuldhulpverlening kwam hij er weer bovenop.
Inmiddels heeft hij een eigen huis, auto en vaste baan. ‘2020 was mijn jaar, schuldhulp afgerond, alles zag er goed uit. Maar ik zat meteen door het plafond toen er ineens weer een brief van een incassobureau binnenkwam en er loonbeslag werd gelegd. Ineens kwam alles terug.’ Zijn stress was weer terug van weggeweest, Later bleek dat er een fout was gemaakt. Nu zet Stanley zijn ervaringen dagelijks in om anderen met soortgelijke problemen te helpen. ‘Dat vertrouwen is zo belangrijk, je moet toch met de billen bloot, anders kom je nooit van die schulden af. Dat zeg ik ook heel eerlijk tegen de mensen die ik begeleid.’
Leernetwerk Schulden in de opvang
Deze praktijkkennis van onder anderen Stanley wordt samen met wetenschappelijke inzichten gecombineerd in de methodiek van Schouders Eronder. Met deze methode leer je een praktisch vraagstuk uit jouw eigen organisatie systematisch te verkennen en te ontrafelen. Deze methode daagt je uit om anders te kijken naar je vraag en de samenhang te zien tussen verschillende probleemgebieden binnen je eigen organisatie en de schuldhulpverleningsketen. Eerder gingen professionals uit de maatschappelijke opvang in een Leernetwerk van Valente en Schouders Eronder al aan de slag met deze methode. De opbrengsten van het leernetwerk zijn hier te vinden.
Lees ook de blog: ‘Aanpak van dakloosheid kan niet zonder schuldhulpverlening’