Zorg zonder voorwaarden: waarom straatzorgverleners onmisbaar zijn

Duizenden* mensen in Nederland hebben geen dak boven hun hoofd en geen zorgverzekering. Toch hebben ze, net als iedereen, recht op zorg. Straatartsen maken dat in de praktijk mogelijk. Dinand Abels vertelt over de obstakels en oplossingen die hij als directeur van de Nederlandse Straatdokters Groep ziet. ‘Iedereen heeft recht op zorg. Ook zonder verzekering.’

Een belangrijk deel van de mensen die straatartsen zien, is onverzekerd. ‘En die groep groeit,’ zegt Dinand Abels. ‘Vooral dakloze arbeidsmigranten verliezen vaak hun verzekering, of hadden die nooit. Sinds de Koppelingswet kun je je zonder adres niet meer verzekeren.’ In principe kun je je wel verzekeren met alleen een loonstrook zonder adres, maar dat gebeurt niet vaak. Zonder baan én dak, ben je onverzekerbaar. ‘Dat is een van de langetermijndingen waar we aan werken; maak gewoon iedereen standaard verzekerd.’

Maar ook zonder verzekering hebben álle mensen in Nederland recht op medisch noodzakelijke zorg, benadrukt Abels. Dat geldt voor zowel Europese onverzekerden als mensen zonder verblijfspapieren van buiten de EU. ‘Basiszorg uit het reguliere verzekeringspakket is voor íedereen wettelijk beschikbaar.’ Verder gaat het om medisch noodzakelijke zorg, en dat is soms eens een discussie. Maar het is heel simpel: als iemand voor jouw neus als zorgverlener staat en je vindt iets medisch noodzakelijk, dan is dat het ook, en wordt het vergoed. ‘Daar zijn ook VWS en het CAK duidelijk over.’

Onbekend en onbemind

In de praktijk blijkt de toegang tot zorg niet vanzelfsprekend. Huisartsen weten niet hoe ze moeten declareren, ziekenhuizen wijzen mensen af of sturen rekeningen zonder toelichting. ‘Er wordt gevraagd of iemand een eigen bijdrage kan leveren, wat inderdaad hoort, maar regelmatig schrikt de manier waarop dat gedaan wordt af.’ Als iemand niks kan bijdragen, neemt hij die zorg bijvoorbeeld toch niet af, met verergerde klachten tot gevolg. Of er komt een rekening achteraf die leidt tot paniek of schulden.

En dat zijn alleen de mensen die de benodigde zorg wél krijgen, maar er worden ook mensen geweigerd. ‘Deels uit onwetendheid’, zegt Abels; ‘veel zorgverleners weten niet dat de zorg gewoon vergoed wordt. Te vaak ook vindt een huisarts, ziekenhuis of zorginstelling het ingewikkeld – de declaratie of de persoon. Dan krijgen mensen gewoon te horen dat ze vol zitten. Doe er maar eens wat tegen.’ Het gaat gelukkig ook heel vaak wel goed, zegt Abels; er is met heel veel ziekenhuizen een uitstekende samenwerking en de Landelijke Huisartsen Vereniging steunt straatzorg expliciet.

Wegwijzer onverzekerde zorg

Aan de onwetendheid zijn de straatdokters nu aan het werken. Met een subsidie van VWS ontwikkelt de Nederlandse Straatdokters Groep een wegwijzer onverzekerde zorg, samen met de Argumentenfabriek en zorgprofessionals uit de hele zorgketen. ‘Een compacte kaart, bedoeld voor zorgprofessionals. Zodat ze in één oogopslag zien wat mag, wat moet en dat de zorg wordt vergoed.’

De vergoeding varieert overigens voor huisartsen van 80% (onverzekerde vreemdelingen van buiten de EU vallend onder de OVV-regeling) tot 100 procent (EU-burgers vallend onder de SOV-regeling). ‘Op zich heeft Nederland de zorg aan onverzekerde mensen geregeld en da’s heel goed, maar zoals veel wet- en regelgeving is het een lappendeken aan regels, uitzonderingen en afwijkingen. De doorstroom naar GGZ bijvoorbeeld is financieel gedekt, maar in de praktijk problematisch. Idem voor verslavingszorg. De deur blijft te vaak dicht. Hetzelfde geldt voor Wlz-zorg die overigens in de OVV is gedekt, maar in de SOV niet. Snap je het nog? Beter is het om iedereen zonder regelingen toegang tot zorg te geven, of op z’n minst een en ander te vereenvoudigen. Maar zolang dat nog niet voor elkaar is er behoefte aan dit soort wegwijzers.’
Goed om de Checklist gelijke behandeling EU-burgers nog even te noemen. Iedereen heeft recht op zorg, daar is geen checklist voor nodig. Maar onderdak vergroot de kans op toegang tot zorg, en mensen hebben vaak éérder rechten dan gedacht, blijkt met de checklist. Dus in dat opzicht is de checklist wel weer belangrijk.

Daarnaast denkt de groep aan een curriculum straatzorg. ‘Met nascholingen en hopelijk op termijn ook integratie in reguliere opleidingen. Want je komt deze doelgroep overal tegen – ook als je in een gewoon ziekenhuis werkt.’ Bij deze doelgroep speelt vaak multiproblematiek, bijvoorbeeld verslaving en psychiatrie naast somatische klachten. ‘Daar ben je wat meer tijd mee bezig, meer dan vergoed wordt. De gemiddelde straatarts maalt daar niet om, maar het kan wel een drempel zijn voor een huisarts die het nooit doet, of een maatschap in het ziekenhuis met al meer dan genoeg patiënten.’

Straatzorg is lokaal én landelijk

Straatzorg ontstaat overal op dezelfde manier: één persoon – een arts, verpleegkundige of ambtenaar – begint gewoon. Elke stad bouwt dan aan een eigen ecosysteem van zorg, zegt Abels. ‘Afhankelijk van wie het oppakt en wie je kent. Want of een doorverwijzing soepel gaat, hangt vaak af van persoonlijke netwerken.’

Rotterdam is een goed voorbeeld. ‘Daar is de problematiek het grootst, maar ook de organisatiegraad. Er is een volwaardige straatzorgpraktijk, met meerdere huisartsen en verpleegkundigen op diverse locaties, en zelfs een straatpsychiater. Uniek in Nederland.’ In kleinere steden zijn de structuren kleinschaliger, vaak opgebouwd rond één of twee GGD-verpleegkundigen en een betrokken huisarts.

Ook buiten de Randstad zijn heel wat initiatieven. ‘In Den Helder en Zaanstad zie je mensen opstaan omdat het zichtbaar misgaat. Mensen slapen op straat. Maar we hebben geen goede of eenduidige cijfers. zijn we begonnen met data verzamelen: hoeveel patiënten zijn er, wat zijn de klachten, wordt er met succes doorverwezen, hoe vaak komt iemand?’

Op landelijk niveau brengt de NSG in kaart hoe straatzorg is georganiseerd. De geografische dekking, maar ook hóe het is georganiseerd. ‘Waar moet je aan denken? Hoe financier je het? Hoe werk je samen met het hele maatschappelijke veld – want als er iets multidisciplinair is, is het wel straatzorg.’

Gezondheid: een gezamenlijke verantwoordelijkheid

Volgens Abels is de oplossing helder: ‘Iedereen verzekeren. Dat is het simpelst.’ Daarnaast zouden werkgevers veel meer verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun arbeidsmigranten. ‘Nu profiteren ze van goedkope arbeid, en als het misgaat, draait de samenleving op voor de kosten en is er persoonlijk leed voor betrokkenen.’

Die kosten zijn aanzienlijk. ‘Niet of te laat verleende eerstelijnszorg leidt tot duurdere zorg verderop. Spoedeisende hulp, langdurige GGZ, maatschappelijke opvang, politie… Het loopt op. Terwijl een antibioticakuur nog geen euro per dag kost.’ Uit een wat ouder Rotterdams onderzoek bleek dat elke euro besteed aan zorg voor dak- en thuisloze mensen 2,30 euro aan overige kosten voorkomt. ‘Maar dat mag wel wat nauwkeuriger, en hoe het doorwerkt in de héle zorgketen.’ Als voorbeeld noemt hij iemand die uit detentie komt en zichzelf moet aanmelden voor een verzekering. ‘Bij een groot deel gebeurt dat natuurlijk niet.’ Of iemand die voor slechts twee dagen medicatie meekrijgt en de straat op gaat. ‘Die komt na een tijdje met complicaties weer bij een straatarts – of bij de politie.’ Hier zou betere overdracht een belangrijke oplossing zijn, zegt Abels. De NSG maakt nu per PI afspraken over een betere overdracht tussen medische diensten en straatzorgverleners.

Met hulp van KPMG werkt de stichting aan onderzoek naar die maatschappelijke kosten. ‘Iedereen voelt wel aan dat het goedkoper is om op tijd in te grijpen. Maar met data kun je dat ook aantonen. En dat helpt richting politiek en beleid.’ Onlangs is er een NSC-motie aangenomen waarin om dit onderzoek wordt gevraagd.

De mens achter de regels

Op papier is veel geregeld, maar daardoor is het ook ingewikkeld, zegt Abels. Dat maakt de drempel voor dakloze mensen om hulp te zoeken heel hoog, terwijl ze al laat naar de zorg stappen. ‘En om te benadrukken: ze komen niet voor wissewasjes. Als ze wél komen, is er echt iets aan de hand.’

Veel voorkomende klachten bij dakloze mensen zijn pijn, klachten van bewegingsapparaat, luchtwegen, huid, gebit, maag-darmstelsel en hartvaatziekten. En dus multiproblematiek, waaronder ook een licht verstandelijke beperking, vaak verhuld met een grote mate van ‘streetwise’ zijn. ‘Zorgverleners moeten daar rekening mee houden. Bel even na of zoek die persoon op. Help bij het innemen van medicatie. Als het nodig is, loop gewoon mee naar het ziekenhuis.’ Veel mensen zijn zorgmijders, of begrijpen niet wat er van hen verwacht wordt. ‘Ook iets basaals als een afspraak op een onduidelijk tijdstip als volgende week donderdag om tien over twee, niet doen. Als mensen niet komen opdagen, zijn ze de volgende keer niet meer welkom.’ En dat zijn ze al bijna nergens.

Zorg zonder muren

Iedereen verzekeren. Warmere overdracht. Meer kennis en data over straatzorg en de doelgroep. Meer verantwoordelijkheid bij werkgevers van arbeidsmigranten. De oplossingen liggen voor de hand. Het is tijd dat Nederland de verantwoordelijkheid niet langer afschuift. ‘Straatzorg en sowieso zorg aan deze doelgroep is geen luxe. Het is noodzaak. En eigenlijk gewoon een kwestie van fatsoen.’

*Ca. 22.000 mensen in Nederland zijn onverzekerd (bron)