Recht op omgang boven veiligheid van vrouwen en kinderen: een vorm van institutioneel geweld?
Valente’s beleidsadviseur Essa Reijmers schreef een impressie van de 25e WAVE-conference over ‘Institutional Violence and it’s impact on women’s human rights across Europe’.
‘Op voorhand vroeg ik mij af of het thema van de Women Against Violence Europe (WAVE) dit jaar voldoende aansloot bij de praktijk in Nederland. Omdat er interessante sprekers waren aangekondigd, reisde ik toch af naar Madrid en het bleek een bijzonder relevante conferentie met veel informatie over Europese ontwikkelingen en vooral: stof tot nadenken over de rol en vorm van institutioneel geweld in Nederland.
Institutioneel geweld
Globaal kun je institutioneel geweld omschrijven als: de – bedoelde en onbewuste – vormen van geweld veroorzaakt door of ingebed in sociale structuren en instituties die eraan bijdragen dat huiselijk geweld ontstaat en voortduurt én die effectieve bescherming van mensenrechten belemmeren of zelfs onmogelijk maken. Institutioneel geweld is vaak onzichtbaar en moeilijk aan te tonen: het komt indirect tot uiting in beleid en praktijk en kan daardoor des te meer impact hebben.
Vormen die aan de orde kwamen: genderongelijkheid, institutioneel racisme, discriminerende wetgeving, in wet- en regelgeving ingebedde religieuze ideologie, drang om gezinnen intact te houden tegenover recht op veiligheid, zelfontplooiing en -zelfbeschikking van individuen.
Institutioneel geweld gaat over: wie kan rechten, zoals het recht op bescherming tegen geweld, feitelijk doen gelden? In de praktijk zie je dat in veel landen mensen zonder (de juiste) verblijfspapieren en mensen met een andere seksuele oriëntatie of genderidentiteit uitgesloten worden van het recht op bescherming. En ja, ook in Nederland zien we dat het recht op bescherming tegen geweld van ongedocumenteerde slachtoffers ingeperkt is: wij zijn daarover in gesprek met landelijke stakeholders, maar stuiten op politieke en stelselkeuzes.
Familierecht
Een andere herkenbare vorm van institutioneel geweld die als rode draad terugkwam tijdens de conferentie: de inrichting en werkwijze van instituties die de rechten van vaders op omgang met kinderen boven de veiligheid van moeders/vrouwen stellen en daarmee de aanpak van geweld tegen vrouwen belemmeren.
Reem Alsalem, speciaal VN Rapporteur inzake geweld tegen vrouwen en meisjes, ging in op de algemene achtergestelde positie van vrouwen wereldwijd en specifiek op haar rapport over Voogdij, geweld tegen vrouwen en geweld tegen kinderen (april 2023). ‘Failing to connect the dots’, noemde zij het: doordat staten geen samenhang aanbrengen tussen de oorzaken en aanpak van verschillende vormen van geweld dragen zij – bedoel of onbedoeld – bij aan institutioneel geweld en herhaald slachtofferschap. In veel landen lopen vrouwen met een migratieachtergrond aan tegen gesloten deuren en vallen door het veiligheidsnet van bescherming. Ook constateert zij dat familierechtbanken geweld tegen vrouwen in stand houden en reproduceren door veiligheid van moeders niet of nauwelijks mee te wegen in beslissingen over voogdij en omgang tussen kinderen en de plegers van geweld.
De backlash en grote druk op vrouwenrechten internationaal, de groeiende aanvallen op de Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW) en het Verdrag van Istanbul hebben grote impact, internationaal en op de nationale aanpak in elk land. Het is dus cruciaal dit met kracht in gezamenlijkheid internationaal en nationaal onder ogen te zien en tegen te gaan, in plaats van ons alleen te richten op de eigen directe context, zoals we in Nederland soms geneigd zijn te doen.
Straffeloosheid
Wereldwijd is er sprake van een zeer lage mate van rechtsvervolging van plegers en daarmee toename van straffeloosheid (‘impunity’). In veel instituties, zoals familierechtbanken, is er sprake van een sterke genderbias. Als we deze context kennen en begrijpen, kijken we ook met andere ogen naar de aanpak in Nederland.
Biljana Brankovic, voormalig lid van GREVIO, gaf een analyse van GREVIO-rapporten en constateerde dat er tot nu toe slechts drie landen zijn die gecomplimenteerd zijn met hun ‘gendered understanding and policies’ in lijn met het Verdrag van Istanbul: Spanje, Zweden en Andorra.
Zij benoemt vormen van institutioneel geweld, zoals gebrek aan toegang tot voorzieningen en lage mate van rechtsvervolging, als oorzaken voor secundaire victimisatie van slachtoffers van geweld. Ook benadrukt zij hoe laag de mate van rechtsvervolging en effectieve strafrechtelijke aanpak van plegers in Europa is.
Het beëindigen van straffeloosheid (‘ending impunity’), één van de doelen van het Verdrag van Istanbul, is nog ver weg, zo blijkt uit diverse bijdragen tijdens deze conferentie. Onder andere door gebrek aan data en samenhangende monitoring, gespecialiseerde training en genderbias worden de verschillende pijlers van het Verdrag van Istanbul (Prevention, Protection, Prosection, Policies) niet consistent en evenredig aangepakt. Zo zijn er wel veel campagnes, maar kunnen die juist leiden tot secundaire victimisatie als slachtoffers zich melden bij hulpverlening of politie en diensten vervolgens niet beschikbaar of toegankelijk zijn en aangiftes niet tot strafvervolging leiden.
Risico-gestuurde zorg
Op de tweede dag volgde ik een workshop over Risk-led models: a risk to survivors, met interessante uitwisseling over de situatie in verschillende landen waar tools en modellen voor risico-gestuurde zorg zijn geïntroduceerd en ervaringen inmiddels sterk uiteenlopen. Centrale vragen die aan de orde kwamen: wat gebeurt er na het in kaart brengen risico’s, wie krijgt wel/geen hulp, wie zitten er aan tafel bij de multidisciplinaire overleggen (de vrouwen en kinderen zelf?), staan behoeften van slachtoffers en kinderen centraal of wordt er alleen naar risico’s gekeken en is er ook nog hulp in volgende fasen?
Voogdij
In de workshop Tackling institutional violence performed by the justice system in child custody proceedings werd kwalitatief onderzoek gepresenteerd dat het Italiaanse D.i.Re Network deed onder hun advocatennetwerk. Zij brachten in kaart ‘waar het geweld uit beeld verdwijnt’ tijdens de gerechtelijke procedures omtrent gezag en omgang, gebaseerd op artikel 31 van het Verdrag van Istanbul. Geconstateerd werd dat niet alle door slachtofferadvocaten ingebrachte documenten gebruikt worden voor beslissing door rechters. Daarnaast vragen rechtbanken om een verslag van een onafhankelijke maatschappelijk werker over de ‘parental skills’ van beide ouders, ondanks het feit dat de een slachtoffer en ander pleger van het geweld is en wegen deze even zwaar. Risico-inschattingen worden nauwelijks meegenomen in de procedures. In bijna de helft van de gevallen speelt het geweld geen enkele rol in de uiteindelijke beslissing over recht op omgang en voogdij.
Vergelijkende analyse Europa
Professor Shazia Choudry, Universiteit van Oxford, doet Europees onderzoek naar de ‘Family Justice Response to Allegations of Domestic Abuse: A Comparative European Analysis’ in zes landen. Haar bevindingen tot nu toe onderschrijven die uit de GREVIO-rapporten en het eerdergenoemde rapport van de VN Rapporteur. Het Verdrag van Istanbul en mensenrechtenkader zijn bekend maar worden nog weinig benut in rechtszaken. Eind dit jaar komt er een WAVE-toolkit uit met ‘Guidelines voor Safeguaring and Protection of Children’ en goede voorbeelden van ‘victim-friendly judicial practice in child custody’.
Advisory Board Meeting
Op woensdag vond de Advisory Board Meeting plaats; Valente vertegenwoordigt Nederland in dit gremium. Naast netwerkontwikkeling in een snel groeiend netwerk van meer dan 170 leden uit 46 landen, is er gesproken over hoe meer openheid en ruimte te maken voor controversiële onderwerpen zoals prostitutie, pornografie, (gedwongen) draagmoederschap, genderminderheden en samenwerking met pleger organisaties.
Wat heeft deelname aan WAVE mij opgeleverd?
Deelname aan de WAVE-conferentie bevestigde voor hoe belangrijk de bredere politieke en maatschappelijke context van ons werk is: wat in Europa gebeurt, heeft vroeger of later zijn weerslag in Nederland. De inspirerende, soms spannende ontmoetingen en discussies maken mij eens te meer bewust hoe gewend je raakt aan vanzelfsprekendheden en je eigen context.
De gepassioneerde gesprekken met vrouwen uit andere landen die vaak onder grote druk en met fikse tegenwerking van autoriteiten, belangengroepen, soms zelf politie werken aan het bestrijden van geweld en onrecht, houden mij een spiegel voor. Ze dagen uit scherp te blijven kijken naar effectiviteit van onze soms over-geprofessionaliseerde aanpak en steeds opnieuw stil te staan en te formuleren wat we doen, hoe we dat doen, met wie en met welke impact. Welke blinde vlekken heb ik, wiens ‘quietest voice in the room’ wordt niet gehoord en hoe versterken we onze praktijk zo dat iedereen een beroep kan doen op het recht op bescherming en een veilige toekomst? Ik kan weer even voort, geïnspireerd en met een activistisch ‘to-do-lijstje’ op zak.’
Wil je meer informatie over de WAVE-conferentie of reageren op dit artikel, neem dan contact op met Essa Reijmers.